Đến với bài thơ “Quạ hiền kêu đêm” của Bạch Cư Dị



Thật xúc động và lý thú khi người viết biết ra được chàng “Tư mã Giang Châu” còn là một người con chí hiếu.

  “Tư mã Giang Châu” Bạch Cư Dị (772-846) tự là Lạc Thiên, hiệu là Hương Sơn cư sĩ, là một thi sĩ tài hoa thời Trung Đường. Ông thường được nhắc đến với các bài thơ trường thiên như Tỳ Bà Hành (Phan Huy Vịnh dịch ra Việt văn) và Trường Hận Ca. Thuở thiếu thời ông đã nổi tiếng thông minh và có tài làm thơ. Năm 28 tuổi, ông thi đậu Tiến sĩ dưới triều Đường Đức Tông. Ông từng làm đến chức Hàn lâm học sĩ rồi Giám sát ngự sử dưới triều Đường Hiến Tông (807). Vì tánh tình cương trực, ông thường can gián làm phật lòng vua và các đại thần. Năm 810, ông xin đổi chức nhỏ hơn, làm Hộ tào tham quan ở Kinh Triệu để săn sóc mẹ già. Năm 814, mẹ mất, ông lại bị triệu về Kinh đô làm Thái tử tả Tán thiện dại phu. Ông dâng sớ can ngăn vua nên bị các đại thần hạch tội và biếm làm Tư Mã Giang Châu (cũng như người bạn thân bị biếm chức của ông: nhà thơ Nguyên Chẩn). Về sau ông được phục chức, làm đến Hình Bộ thị Lang, Thứ sử Đồng châu rồi Thái tử Thiếu phó. Năm 845, ông về hưu với hàm Thượng thư Bộ Hình. Ông mất năm 846, hưởng thọ 75 tuổi.

 Không rõ ông viết bài thơ “Từ Ô Dạ Đề” vào khi nào nhưng chúng ta có lẽ đoán được là sau năm 814, sau khi mẹ ông qua đời. Sử dụng hình ảnh con quạ kêu đêm, ông đã nói lên được nỗi niềm của người con xót xa nhớ mẹ một cách tài tình:

 慈 烏 夜 啼           Từ  Ô  Dạ  Đề

 慈 烏 失 其 母       Từ ô thất kỳ mẫu

            啞 啞 吐 哀 音       Á á thổ ai âm
            朝 夜 不 飛 去       Triêu dạ bất phi khứ
            經 年 守 故 林           Kinh niên thủ cố lâm

 夜 夜 夜 半 啼      Dạ dạ dạ bán đề

           聞 者 淚 沾 巾       Văn giả lệ triêm cân
           聲 中 如 告 訴      Thanh trung như cáo tố
           未 盡 反 哺 心       Vị tận phản bộ tâm

百 鳥 豈 無 母?     Bách điểu khởi vô mẫu?

          爾 獨 哀 怨 深       Nhĩ độc ai oán thâm
           應 是 母 慈 重         Ưng thị mẫu từ trọng
           使 爾 悲 不 任       Sử nhĩ bi bất nhâm

昔 有 吳 起 者        Tích hữu Ngô Khởi giả

           母 歿 喪 不 臨      Mẫu một tang bất lâm
           嗟 哉 斯 徒 輩      Ta tai tư đồ bối
           其 心 不 如 禽        Kỳ tâm bất như cầm

慈 烏 復 慈 烏    Từ ô, phục từ ô!

          鳥 中 之 曾 參        Điểu trung chi Tăng Sâm.

    白 居 易                  Bạch Cư Dị

  Quạ hiền kêu đêm

Quạ hiền mất mẹ rồi                       

Oá oá tiếng bi ai                  
Sớm tối quanh rừng cũ       
Một bước không hề rời.                                           

Đêm, nửa đêm kêu khóc     

Người nghe lệ tuôn rơi        
Tiếng kêu dường than thở              
Chưa đền ơn mớm mồi.      

Trăm chim há không mẹ?

Quá xót xa mình ngươi                                           
Ơn mẹ nặng thật đấy
Khiến ngươi buồn khôn nguôi.

Xưa có tên Ngô Khởi

Mẹ mất chẳng đoái hoài
Ngán thay lũ cuồng dại!
Tâm chẳng bằng chim trời.

Quạ hiền ơi quạ hiền

Chim Tăng Sâm là ngươi!

(NP Vĩnh Ba dịch)

            Bằng một ngôn ngữ giàn dị, Bạch Cư Dị đã vẽ lên được hoạt động và tâm tình của một con quá biết thương nhớ mẹ. Từ thui thủi lạc loài vì mất mẹ (Triêu dạ bất phi khứ) đến thảm thiết thở than (Dạ dạ dạ bán đề) đã khiến chúng ta khó mà không chùng lòng cho được (Văn giả lệ triêm cân).

             Ông tiếp thêm một bước nữa để đánh mạnh vào tâm thức người đọc khi chọn hình tượng nhân vật Ngô Khởi làm biểu trưng cho những kẻ bất hiếu. Ngô Khởi là một tướng tài thời Chiến Quốc, người nước Vệ. Ngô Khởi có vợ là con gái quan Đại phu Điền Cư nước Tề. Về sau Ngô Khởi đầu quân cho Lỗ hầu, nên giết vợ cắt đầu nạp cho Lỗ hầu để chứng tỏ lòng trung (sát thê cầu phong). Ngô Khởi còn có các hành động không tốt khác như không về chịu tang mẹ,… tượng trưng cho hạng người hữu tài vô hạnh. Vì thế, Ngô Khởi bị thầy Tăng Sâm đuổi không cho làm học trò nữa. Dù với tài năng xuất chúng, Ngô Khởi vốn rất giỏi về binh pháp (Binh pháp Tôn Ngô) nhưng kết cục đời của Ngô Khởi cũng đầy thất bại. Ngô Khởi sau lại bỏ Lỗ theo Nguỵ, rồi bỏ Nguỵ theo Sở  và chết tại nước Sở cùng với Sở Niệu Vương khi nước này có loạn.

            Một con chim trời vô danh tiểu tốt và một đại tường lừng danh sử sách được so sánh với nhau làm bật lên sự vô nghĩa của việc chạy theo bã vinh hoa, và phủi bỏ đạo lí ngàn đời. Cái kết thúc bi thảm của đời Ngô Khởi liệu có đủ để cảnh cáo những kẻ vô đạo chăng

             Với “Bách điểu khởi vô mẫu/ Nhĩ ĐỘC ai oán thâm”, ta nghe như tiếng kêu thất thanh kêu cứu của đạo lý muôn đời bị lãng quên một cách chua chát. Với “Ta tai tư đồ bối/ Kỳ tâm bất như cầm” ta thấy như lỡn vỡn trước mắt bọn Ngô Khởi xênh xang áo mũ công hầu. Nhìn bằng con mắt hiện đại, ta cũng chẳng thể không xốn xang trước khi đọc những lời thơ như vậy. 

 Toàn bộ bài thơ còn toát lên bầu không khí lạnh lẽo của cõi người man trá. Thi hào họ Bạch đã nếm nhiều đắng cay, đủ để ông chiêm nghiệm ra thị phi của các giá trị đời sống. “Lệ ai chan chứa hơn người” ngày nao khóc cho người con gái “quanh thuyền trăng dãi nước trôi lạnh lùng” thì ở đây trong “Từ Ô Dạ Đề” lại khóc cho con quạ chí hiếu. Những dòng nước mắt nóng hổi của nhà thơ liệu có giúp cho những trái tim băng giá chúng ta chút nào sinh khí chăng?

             Cha mẹ yêu thương, lo lắng cho con cái là chuyện thiên cổ thường tình, hợp với đạo lý nhân sinh. Dân gian ta thường nói “nước mắt chảy xuống” là thế. Tuy nhiên, con cái yêu thương, chăm sóc cha mẹ lại là một thứ thách muôn đời, nhất là trong xã hội hiện đại hôm nay. Chẳng mấy ai không biết câu ca dao: Mẹ thương con Biển Hồ lai láng/ Con thương mẹ kể tháng kể ngày.

Đọc Từ Ô Dạ Đề mấy ai trong chúng ta không cảm thấy chút lân cảm với nỗi lòng của chàng “Giang Châu Tư mã” mà sinh lòng ngưỡng mộ.

(Tiếc thay, một bài thơ hay như thế này lại không đưa vào giảng dạy cho học sinh lớp 7, vừa ý nghĩa thâm thúy vừa hợp với tâm lý trẻ đang tuổi thiếu niên. Thay vì đó, BGD lại cho những bài "trên trời" như Mao ốc vị thu phong sở phá ca của Đỗ Phủ, "Vọng Lư sơn bộc bố" của Lý Bạch,...)